Nizamülmülk ile muhayyel söyleşi

Nizamülmülk, Büyük Selçuklu Devleti sultanlarından Alparslan ve oğlu Melikşah'ın veziri olup büyük bir devlet adamıdır.
Asıl adı Hâce Kıvâmüddin Ebu Ali Hasan bin Ali'dir.
1018 yılında İran'ın Tus şehrinde doğmuş ve 1092 yılında Nihavend'de, Hasan Sabbah'ın fedâisi bir bâtini tarafından şehit edilmiştir.
Nizâmülmülk, vezir olduğu 1064'ten, şehit edildiği 1092 senesine kadar aralıksız yirmi dokuz sene Büyük Selçuklu Devletine, tam bir dirâyet ve adâletle hizmet etmiştir.
Vazifeli olduğu için katılamadığı Malazgirt Meydan Muhârebesi hâriç, bütün Selçuklu fetihlerinde bulunmuştur.
Sultan Alparslan'ın vefâtıyla veliaht Melikşah'ın tahta geçmesini sağlayıp, nizam ve âsâyişin korunmasında muvaffak olmuştur. Sultan Melikşah'a muhâlefet eden veya başkaldıran Selçuklu prenslerinin itâat altına alınmasında büyük hizmetleri geçmiştir.
Sultan Melikşah, devletin idâresinde ona çok büyük ve geniş yetkiler vermiştir. Nizâmülmülk'ün akıllı, tedbirli ve adâletli idâresi sâyesinde de, Melikşâh'ın saltanatı, aynı zamanda Büyük Selçuklu Devletinin de en parlak ve en şanlı devri olmuştur.
Siyâsetnâme'de Türk-İslâm devletlerinin idâri, mâli, siyâsi, askeri, sosyal ve kültürel yönlerini incelemektedir.
Tam doğru metin ve ilâvesiz nüshası, İstanbul'da Süleymâniye Kütüphânesi, Molla Çelebi kısmında 114 numarada mevcuttur.
Siyâsetnâme, birçok dillere tercüme edilerek, yayınlanmıştır.

İnsanın neyine bakarak değer verilir?
İnsana parasına değil, hünerine bakarak değer verilir.

İlim mi önemlidir hazine mi?
Şu cihanda bana ilimden daha yakın bir dost bulunmaz. İlim hazineye bedeldir. Zira hazineyi sen muhafaza edersin, ilim ise seni muhafaza eder.

Zulüm ve nankörlüğün sonucu nedir?
Çünkü zulüm devlete, nankörlük nimete zeval verir.

Bir ülkede iş dağılımı adaletle yapılmazsa ne olur?
Bir kişiye on vazife verip geri kalan dokuz kişiyi işsiz güçsüz bıraktıklarından memlekette işsiz güçsüz atıl insanların sayısı, çalışanların ve varlıklı insanların sayısından fazla olur.

Siyasetname isimli eserinde neler var?
Hem nasihat, hem hikmet, hem destan, hem Kur'an tefsiri, hem peygamber sözleri, hem peygamberler kıssası, hem geçmiş adil padişahların maceralarıdır. Bizden evvelkilerden haber verirken kalanlardan meyveler devşirir. Uzun olmasına uzun, lakin özlüdür ve adil hükümdara yaraşır yazılmıştır.

Ümit ne zaman gelir?
Bütün ümitler ümitsizlikten sonra gelir

Devlet başkanına kolay ulaşmak nasıl sonuçlar meydana getirir?
Memleketi yıkıma sürükleyip, raiyyeti perişan eden en büyük şey padişaha ulaşmaktaki zorluktur; buna mukabil padişaha erişmek kolaylığı halk için en büyük saadettir. Halkın zahmetsizce hükümdara bu kadar kolay ulaştığını gören memurlar ve ummâl ayağını denk alarak raij'yete zorbalık yapamazlar, halktan muayyen vergi dışında bir şey alamazlar.

İnsanın mükemmelliği ve aklı nedendir?
İnsanın mükemmelliği ve aklı kızmamasındandır. Eğer kızarsa, kızgınlığının aklına değil, aklının kızgınlığına galip gelmesi lazımdır.

İsyanların ülkelere nasıl bir etkisi olmuştur?
Zamanlarında halifeler, ülkelerinde genişleme ve huzur sağlamışsa da, zihinleri sürekli asilerin kendi iktidarlarına karşı isyanlarıyla meşgul olmuştur.

Neyin çaresi vardır?
Henüz yapılmamış bir şeyi yapmaya elde fırsat vardır, oysa yapılmışa çare bulunmaz.

Ne zaman istişare edelim?
Önemli bir olayla karşılaştığın zaman dostlarınla meşrevet et.

Saygı ne zaman azalır?
Fermanların sayısı arttıkça gösterilen saygı azalır.

Zulmün sonucu nedir?
Saltanat küfür ile kalıcı olabilir; ama zulüm ve gaddarlıkla kalıcı olmaz.

Güzel devirler hangi devirlerdir?
Güzel zamanlar adil hükümdarların hüküm sürdüğü zamanlardır. Adalet hâkim olunca ihsan da hâkim olur. Nitekim adaletin olduğu yerde civanmertlik de vardır.

Kıyamet günündeki kurtuluşa nerede gidilecek?
Kıyamet gününde kurtuluşa bu dünyada gidileceğini biliyorum.

Devletin siyaseti nasıl tespit edilmelidir?
Devlet işlerinde takip edilecek siyaset, âlimler ve cihan görmüşlerle istişare edilerek tesbit edilmelidir.

Hükümdarı diğer insanlardan farklı kılan nedir?
Hükümdarı diğerlerinden ayıran fark onun hükmünün geçmesidir.

Hangi düşmandan sakınmak gerekir?
Dost görünen düşmanlardan sakınman gereklidir.

Altın ve hasım konulu güzel bir diyaloğunuz var paylaşır mısınız?
Söyle, sen altını mı daha çok seversin, yoksa hasmını mı?
Altını daha çok severim.
O halde niçin daha çok sevdiğini burada bırakıp, hasmını kendinle birlikte öbür dünyaya götürüyorsun?. ”

Başkaları beni ne yaparsam sever?
Altını düşmanın sayarsan cümle âlem seni sever.

Devlet görevlileri ne yaparsa vay halimize?
Devletin vazifelendirdiği birisi, mazlumun yetim ve fukaranın hakkını yerse, vay o devletin haline!"

İyi sultan ne yapar, kötü alim ne yapar?
Sultanların en iyisi ilim erbabıyla düşer kalkar. Âlimlerin en kötüsü de sultanlarla düşer kalkar.

Köle ile oğul arasında ne fark vardır?
Bir itaatkar köle 300 oğuldan iyidir. Oğul babasının ölümünü, öteki ise efendisinin yücelmesini ister.

Ordunun tek bir ırktan kurulması doğru mudur?
Ordunun tek bir ırktan kurulması tehlikeler doğurur. Orduya her soydan asker bulunması için çaba sarf edilmelidir.

Hangi şey nasıl daha güzeldir?
Tahammül ve daha az incitmek vaktince yapılınca iyidir. Mutluluk şükürle olunca daha anlamlı, iyi baht Allah korkusuyla daha güzeldir.

Devlet başkanı olan bitenle ilgili nasıl olmamalı?
Şayet padişah, olan bitenden haberdar da tedbir almıyorsa zulme rıza gösterip zalimlere ortak olur; yok eğer haberdar değilse ahmak, aymaz, kara bir cahildir. Bu iki itham da hoş değildir.
Yapılanın takdir edilmemeyle ilgili ne söylersiniz?
Mademki ne yapsan neylesen takdire layık görülmeyecektir, ne diye boşuna kendini yorasın ki?

Sizin zamanınızda görevler ehline veriliyor muydu?
Günümüzde işinin ehli olmadığı halde on vazifeyi birden elinde bulunduran ve hatta başka bir görev çıkarsa rüşvet vermeyi dahi göze alarak onu uhdesine almaya kalkan nice kişiler vardır.

Cahil kişi nasıl olur?
Cahil kişi cesur olur, yalan söyler.

Acelecilik nedendir?
Acelecilik, düşüncesizliktendir, düşünmeyi bilmeyip, acelecilik eden kişi daima hüsrana uğrayarak pişman olur.
Hangi konuda temkinli olmak takdir olunmuştur?
Hayır işinde seri olmak dışında bütün işlerde temkin ve sükûnet takdir olunmuştur.

Size ilim mi dosttur yoksa zenginlik mi?
Bana, ilimden daha dost kimse yoktur, ilim hazineden daha iyidir, çünkü hazineyi senin koruman gerekir, halbuki ilim seni korur.

Kişinin istişare etmesi neyin göstergesidir?
Meselelerde istişare yoluna gitmek kişinin güçlü muhakemesinden ileri gelir.

İstişare etmemek neyin alametidir?
Meselelere dair istişare eylememek kişinin muhakemeden yoksunluk ve başına buyruk olmaklık alametidir.

En güzel meziyet nedir?
Her dönemde insanlara yardım etmekten daha güzel bir meziyet var olmamıştır.

Gevşeklik ve gafletin sonu nedir?
Gevşeklik ve gaflet devlete zeval verir.

Ne zaman iyilik yapalım?
Bugün fırsat var iken iyilik eyleyelim çünkü yarın acizlik ve çaresizlik dedikleri çetin gün çatar da fırsat kaçar.

İnsana neye göre değer verilir?
İnsana parasına değil, hünerine bakarak değer verilir.

Ülkede sıkıntıların olmasının sebebi nedir?
Kimin ülkesinde ıstırap varsa, dininde de bozukluk vardır. Dini bozuklar, bozguncular meydana çıkarır.

Nûşirevan’ın: "Kötü hasletler ve iyi hasletler hangileridir?" sorusuna Büzürcmihr ne cevap vermiştir?
Kıskançlık, yalan, kibir, öfke, şehvet, hırs, boş hevesler, inat, cimrilik, kötü huy, zulüm, bencillik, acelecilik, nankörlük, ahmaklık.
Gelelim iyi meziyetlere, onlar da: Hayâ, iyi ahlak, hilm, bağışlamak, Kerem, tevazu, cömertlik, doğruluk, sabır, şükür rahmet, ilim, akıl ve adalet."

Hz. Ömer devlet başkanının kolay ulaşılabilir olmasının ülke yönetiminde önemiyle ilgili ne söylemiştir?
Memleketi yıkıma sürükleyip raiyyeti perişan eden en büyük şey padişaha ulaşmaktaki zorluktur; buna mukabil padişaha erişmek kolaylığı halk için en büyük saadettir. Halkın zahmetsizce hükümdara bu kadar kolay ulaştığını gören memurlar ve ummâl ayağını denk alarak raiyyete zorbalık yapamazlar, halktan muayyen vergi dışında bir şey alamazlar.”

Bu cihan nasıldır?
Bu cihan iyi olanın iyi, kötü olanın kötü anıldığı bir garip şahlar defteridir.

Bazı insanların dostluğu nasıldır?
Öyle insanlar vardır ki, dostlukları ile düşmanlıkları arasında bir fark yoktur. En iyisi, bu tür insanlardan uzak durmaktır.

Pervîz “Hata yapan dört kişinin hatası es geçilmez.” Diyor. Kimleri kastediyor?
Birisi memlekete kasteden,
diğeri onun haremine kasteden,
diğeri sırları ifşa eden,
diğeri dilde melikle bir, gönlünde melik düşmanlarıyla iş tutup onların yolunu yol bilenlerdir. Melik işleri sıkı tutarsa ona hiçbir şey meçhul kalmaz.”

Güzel zamanlar ne zamandır?
Güzel zamanlar, adil hükümdarların hüküm sürdüğü zamanlardır. Adalet hâkim olunca ihsan da hâkim olur. Nitekim adaletin olduğu yerde civanmertlik de vardır.

Kemiyet arttıkça ne olur?
Kemiyet arttıkça kıymet azalır.

Ümit neden sonra gelir?
Aziz dostum, ümit, ümitsizliğin akabinde gelir. Neylerse güzel eyleyen mevlaya tevekkül eyle, çektiğin meşakkatleri es geçmez.

Hükümdar düşmanlarla neyi hesap ederek savaşmalıdır?
Hükümdar düşmanlarla sonrasında barış olacağını hesap ederek savaşmalı; savaşı göz ardı etmeyecek şekilde barışlara girişmeli; dostlarla da koparılması mümkün bir bağ ve bağlılık kurulabilecek bir ayrılık yolunu tercih etmelidir.

Devlet başkanına çok önemli bir uyarınız var söyler misiniz?
Koyunu kurttan koruyamıyorsan, sen neyin çobanısın?

Devlet adamı nasıl olmalıdır?
Devlet adamı gösterişli binalar arkasında değil, halkla iç içe olmalıdır.
Devlet adamı, daima zayıfların hakkını gözetmeli, adaletli davranmalıdır.
İki cihanda da mutlu olmak istiyorsa icraatlarında dikkatli olmalıdır.
Devamlı olarak halkının durumundan haberdar olmalı, devleti kapı duvar arkasından idare etmeye kalkışmamalıdır.
Devlet adamı, kendisine verilen nimetin değerini bilmeli, kıyamet günü yaptığı her hareketin hesabını vereceğini aklından çıkarmamalıdır.
Kendisi son derece rahat yaşarken halkı yoksulluk çeken devlet adamını çetin bir hesabın beklediği çok açıktır.

Yardımcı nasıl olmalıdır?
Dini bütün, Allah korkusu olan, haram yemekten kaçınan bir yardımcıyı herkes ister. Ancak aksi durumda, yardımcı yerine bir casus beslenmiş olur.